Niezależne Forum Projektu Cheops

                                           Noc KupaÂły

Noc Kupa³y, zwana te¿ noc¹ kupaln¹, kupalnock¹, kupa³¹, sobótk¹ lub sobótkami to s³owiaùskie œwiêto, zwi¹zane z letnim przesileniem S³oùca, obchodzone w najkrótsz¹ noc w roku, czyli najczêœciej (nie uwzglêdniaj¹c roku przestêpnego) z 21 na 22 czerwca (póŸniejsza wigilia œw. Jana - potocznie zwana te¿ noc¹ œwiêtojaùsk¹ i posiadaj¹ca wówczas wiele zapo¿yczeù ze œwiêta wczeœniejszego - obchodzona jest z 23 na 24 czerwca).

Œwiêto ognia, wody, s³oùca i ksiê¿yca, urodzaju, p³odnoœci, radoœci i mi³oœci, obchodzone by³o na obszarach zamieszkiwanych przez ludy s³owiaùskie, ba³tyckie, germaùskie i celtyckie, a tak¿e przez czêœÌ narodów wywodz¹cych siê z ludów ugrofiùskich, np. Finów (w Finlandii noc œwiêtojaùska jest jednym z najwa¿niejszych œwi¹t w kalendarzu) i Estoùczyków.

Letnie przesilenie to dzieù, w którym s³oùce znajduje siê najwy¿ej nad horyzontem na naszej pó³kuli (czyli pó³nocnej). Dokonuj¹ce siê cyklicznie wyd³u¿anie i skracanie dni i nocy (a tak¿e dzieù i noc polarna) jest skutkiem wychylenia osi obrotu Ziemi wzglêdem p³aszczyzny ruchu wokó³ S³oùca. W dniu przesilenia letniego oœ obrotu Ziemi jest wychylona maksymalnie w kierunku naszej gwiazdy dziennej, a biegun pó³nocny znajduje siê bli¿ej S³oùca ni¿ po³udniowy. Oznacza to, ¿e równo w po³udnie cieù, jaki pada na pod³o¿e, jest najkrótszy w ca³ym roku. Samo S³oùce w po³udnie tego dnia znajduje siê w zenicie na szerokoœci zwrotnika Raka.

Nazwa i geneza

SÂłowo kupaÂła, wbrew powszechnie gÂłoszonym opiniom, najprawdopodobniej nie ma nic wspĂłlnego z rosyjskÂą formÂą sÂłowa kÂąpiel. TÂłumaczenie takie zostaÂło wymyÂślone przez Âświat chrzeÂścijaĂąski nie wczeÂśniej niÂż w X-XI stuleciu – KoÂśció³, nie mogÂąc wykorzeniĂŚ z obyczajowoÂści ludowej corocznych obchodĂłw pogaĂąskiej sobĂłtki, podj¹³ prĂłbĂŞ zasymilowania ÂświĂŞta z obrzĂŞdowoÂściÂą chrzeÂścijaĂąskÂą. Nadano kupalnocce patrona Jana Chrzciciela i zaczĂŞto nazywaĂŚ go Kupa³¹, z racji tego, Âże stosowaÂł chrzest w formie rytualnej kÂąpieli (w obrzÂądku wschodnim). W wyniku chrystianizacji prĂłbowano przenieœÌ obchody nocy kupalnej na okres majowych Zielonych ÂŚwiÂątek, a nastĂŞpnie bliÂżej ich pierwotnego terminu, na specjalnie w tym celu ustanowionÂą 23 czerwca wigiliĂŞ Âśw. Jana. Przypuszczalnie w efekcie tych zabiegĂłw, a takÂże stopniowo przebiegajÂącej (to postĂŞpujÂącej, to cofajÂącej siĂŞ) chrystianizacji, nastÂąpiÂła wtĂłrna personifikacja terminu KupaÂła, a tym samym powstaÂły odwoÂłania do rzekomego sÂłowiaĂąskiego bĂłstwa miÂłoÂści.

Wed³ug czêœci lingwistów nazwa wywodzi siê z indoeuropejskiego pierwiastka "kump", oznaczaj¹cego grupê, gromadê, zbiorowoœÌ (st¹d s³owa skupiÌ, czy kupa).

Zwyczaje i obrzêdowoœÌ

Jednym z obrzêdów jest z³o¿enie stosownych ofiar, sk³adaj¹cych siê zazwyczaj z plonów rolnych - chleba, kaszy, miodu i piwa - s³owiaùskim Bóstwom. Wi¹¿¹ siê z tym zazwyczaj modlitwy dziêkczynne za okazan¹ przez te Bóstwa dotychczasow¹ przychylnoœÌ oraz proœby o jej okazanie w przysz³oœci. Innym sta³ym elementem s¹ zabiegi zwi¹zane z ¿ywio³ami wody i ognia, maj¹ce magiczn¹ moc oczyszczaj¹c¹ i ochraniaj¹c¹ uczestników, pierwsza tegoroczna k¹piel w rzece lub jeziorze, maj¹ca w³aœciwoœci lecznicze, czy rytualne skoki przez oczyszczaj¹cy ogieù, wró¿by, szczególnie te maj¹ce aspekt mi³osny, z których najbardziej znan¹ jest puszczanie wianków.

„Noc ÂświĂŞtojarska” lub Noc ÂświĂŞtorujaĂąska – czyli noc, w ktĂłrÂą schodzÂą siĂŞ Gaj-Ruja (Lato) z JarunÂą-Jarowitem (WiosnÂą) (il. Borys OlszaĂąskij)

W tradycji germaùskiej Midsumarsblot dzieci zostawiaj¹ dary Elfom zamieszkuj¹cym pobliskie drzewa lub kamienie obdarowuj¹c je chlebem, owocami, mlekiem lub miodem i maj¹c nadziejê, ¿e przy³¹cz¹ siê one do ceremonii aby œwiêtowaÌ razem z ludŸmi. Obchody zamyka (jak wiêkszoœÌ rodzimych s³owiaùskich œwi¹t, które cechuje radoœÌ ¿ycia) huczna zabawa do bia³ego rana.

Wianki

Noc sobĂłtkowa byÂła rĂłwnieÂż nocÂą ³¹czenia siĂŞ w pary. NiegdyÂś kojarzenie ma³¿eĂąstw naleÂżaÂło do gÂłowy rodu oraz starszyzny rodu i wynajmowanych przezeĂą zawodowych swatĂłw. Ale dla dziewczÂąt, ktĂłre nie byÂły jeszcze nikomu narzeczone i pragnĂŞÂły unikn¹Ì zwyczajowej formy dobierania partnerĂłw, noc KupaÂły byÂła wielkÂą szansÂą na zdobycie ukochanego. PlotÂły wianki z kwiatĂłw i magicznych zió³, wpinaÂły w nie pÂłonÂące Âłuczywo i w zbiorowej ceremonii ze Âśpiewem i taĂącem powierzaÂły wianki falom rzek i strumieni. PoniÂżej czekali juÂż chÂłopcy, ktĂłrzy – czy to w tajemnym porozumieniu z dziewczĂŞtami, czy teÂż liczÂący po prostu na Âłut szczĂŞÂścia – prĂłbowali wyÂłapywaĂŚ wianki. KaÂżdy, ktĂłremu siĂŞ to udaÂło, wracaÂł do ÂświĂŞtujÂącej gromady, by zidentyfikowaĂŚ wÂłaÂścicielkĂŞ wyÂłowionej zdobyczy. W ten sposĂłb dobrani mÂłodzi mogli kojarzyĂŚ siĂŞ w pary bez obrazy obyczaju, nie naraÂżajÂąc siĂŞ na zÂłoÂśliwe komentarze, czy drwiny. Owej nocy przyzwalano im nawet na wspĂłlne oddalenie siĂŞ od zbiorowiska i samotny spacer po lesie.

Przy okazji rzeczonego spaceru m³ode dziewczêta i m³odzi ch³opcy poszukiwali na mokrad³ach kwiatu paproci, wró¿¹cego pomyœlny los. Kwiat Papródzi symbolizowa³ te¿ zap³odnienie i potomstwo lub nieistniej¹ce realnie-namacalnie niewymierne poczucie mi³oœci. O œwicie powracali do wci¹¿ p³on¹cych ognisk, by przepasawszy siê bylic¹, trzymaj¹c siê za d³onie, przeskoczyÌ przez p³omienie. Skok ów koùczy³ obrz¹dek przechodzenia przez wodê i ogieù, i w tym jednym dniu w roku swojego czasu stanowi³ podobnie rytua³ zawarcia ma³¿eùstwa.

http://rewolucja.ning.com/profiles/blogs/noc-kupaly?xg_source=msg_mes_network

Noc ÂświĂŞtojaĂąska,sobĂłtkowa to noc tajemnych spotkaĂą. :)

(http://sphotos.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-ash2/hs055.ash2/36099_127263233979277_100000868032285_138517_3658449_n.jpg)

TaĂącĂłw i swawoli. ;)

(http://sphotos.ak.fbcdn.net/hphotos-ak-snc4/hs095.snc4/36099_127263237312610_100000868032285_138518_1959374_n.jpg)

Czym jest dla nas ta najkrĂłtsza w roku noc w poniÂższym artykule Wojciecha JĂłzwiaka.

Noc Kupa³y, czyli noc œwiêtojaùska, do dziœ wywo³uje spore emocje. Po dawnym œwiêcie pozosta³o palenie ognisk i puszczanie na wodê wianków z zapalonymi œwieczkami, ale tak¿e niejasne przekonanie, ¿e nasi pogaùscy przodkowie czcili to œwiêto... du¿o œmielej. Artur Kowalik, autor ksi¹¿ki "Kosmologia dawnych S³owian",1 tak streszcza dawny sens Kupalnej Nocy:
"[Noc ta] s³u¿y³a inicjacji seksualnej m³odego pokolenia: nagie, a przynajmniej bose dziewczêta, œpiewaj¹c, wirowa³y w ko³o wokó³ œwiêtojaùskiego ognia w kierunku przeciwnym do ruchu s³oùca, symbolicznie pogr¹¿aj¹c siê w podziemnym œwiecie. Oszo³omione taùcem unosili wy³aniaj¹cy siê z ciemnoœci ch³opcy, przenosz¹c w ramionach przez ogieù i znikaj¹c z nimi na powrót w ciemnoœci, by, na wzór kosmicznego zarodka ¿ar namiêtnoœci przezwyciê¿y³ przeciwieùstwa wynikaj¹ce z ró¿nicy p³ci."

By³o to wiêc œwiêto inicjacyjne i orgiastyczne. Œredniowieczni koœcielni pisarze wci¹¿ gorsz¹ siê, i¿ niewiasty "w nocy ognie pali³y, taùcowa³y, œpiewa³y, diab³u czeœÌ a mod³ê czyni¹c" (Marcin z Urzêdowa). Jan D³ugosz ubolewa, i¿ mimo, ¿e ju¿ 500 lat up³ynê³o do chrztu Polski, to wci¹¿ "odprawiano [te igrzyska] przez bezwstydne i lubie¿ne przyœpiewki i ruchy, przez klaskanie w d³onie i podnietliwe zginanie siê, oraz inne mi³osne pienia..."

Zapiski historykĂłw pokazujÂą, jak na ziemiach polskich ÂświĂŞto to stopniowo sÂłabÂło, stajÂąc siĂŞ coraz bardziej powodem do ekscesĂłw z ogniem i strzelaniem, aÂż w koĂącu zaczĂŞÂło byĂŚ zabranianie przez wÂładze i ograniczone do niewinnego puszczania wiankĂłw na wodĂŞ. Ale czym byÂło na poczÂątku?

Wyjaœnijmy po kolei - najpierw nazwê œwiêta. Nazwa "Kupa³a" u¿ywana by³a u wschodnich S³owian. "Kupa³¹" nazywano te¿ kuk³ê, któr¹ uroczyœcie owej nocy palono i topiono. Na nasze ziemie, zw³aszcza na s¹siaduj¹ce z Rusi¹ Mazowsze, nazwa ta przenika³a jako "kupalnocka" - zreszt¹ s³owo to zniekszta³cano najdziwniej. W Polsce typow¹ nazw¹ by³a Sobótka, a palone wtedy ogniska nazywano "sobótkowymi ogniami". Co do s³owa "Kupa³a", niektórzy badacze uwa¿ali, i¿ wziê³o siê ono od obrzêdowego k¹pania siê tej nocy. Bardziej prawdopodobne jest jednak, i¿ podobieùstwo tych s³ów jest przypadkowe, a nazwa ta - Kupa³a - jest pozosta³oœci¹ wygas³ego jêzyka ludu, który w staro¿ytnoœci s¹siadowa³ ze S³owianami i zosta³ przez nich wch³oniêty i zasymilowany. Mówili oni jêzykiem podobnym do ³aciny lub celtyckiego; zosta³o po nich kilkadziesi¹t s³ów w s³owiaùskim. Prawdopodobnie byli to pó³legendarni Wenetowie. S³owo "Kupa³a" jest uderzaj¹co podobne do przydomka rzymskiego Amora - Cupido! Z kolei nazwa "Sobótka" nasuwa myœl, ¿e kiedy w Polsce rozpowszechni³o siê chrzeœcijaùstwo i jego kap³ani og³osili swoim dniem œwiêtym niedzielê, to czynni wci¹¿ "starostowie" rodzimego, pogaùskiego kultu uznali, i¿ ich dniem œwiêtym jest przeddzieù niedzieli - sobota. "Sobótka" oznacza³aby wiêc jakiekolwiek rodzimowiercze œwiêto. Zauwa¿my, ¿e dzieù œw. Jana, 24 czerwca, w wiêkszoœÌ lat wcale nie wypada³ w sobotê!2

Kiedy czczono to œwiêto? Przyjê³o siê uto¿samiaÌ je ze œw. Janem (raczej: wigili¹ œw. Jana, 23 czerwca), ale wiele sobótkowych obrzêdów wype³niano wczeœniej, w Zielone Œwiatki. Na przyk³ad ognie na wzgórzach na Œl¹sku palono na Jana, ale w Ma³opolsce raczej na Zielone Œwi¹tki. Pod Krakowem, blisko œl¹skiej granicy, ludnoœÌ rozwi¹za³a ten dylemat tak, ¿e jednakowo œwiêtowa³a oba te dni. Inne rytua³y, na przyk³ad krzesanie nowego, "¿ywego" ognia prastarym sposobem, przez tarcie dwóch desek, by³y praktykowane w ró¿nych miejscowoœciach tak¿e na 1 maja i nawet jeszcze wczeœniej na Wielkanoc.

Wy³ania siê z tego obraz taki, ¿e przed przyjêciem chrzeœcijaùstwa istnia³o u S³owian wielkie p³odnoœciowo-orgiastyczne œwiêto na prze³omie wiosny i lata, kiedy dni s¹ najd³u¿sze i potêga S³oùca, œwiat³a i ognia najwiêksza, choÌ w³aœnie wtedy nale¿y pomóc S³oùcu, wzmocniÌ jego si³ê, która zaraz zacznie s³abn¹Ì. Czym wzmocniÌ? - pal¹c na ziemi, jakby jego magiczne odbicie, wielkie ognie. Kiedy zaczêto S³owian chrzciÌ i nawracaÌ na now¹ wiarê, obyczaje zwi¹zane ze Œwiêtem Kupa³y zaczê³y byÌ "przyklejane" do wielkich œwi¹t koœcielnych tej pory roku, wiêc i do Zielonych Œwi¹tek, i do Jana. Tym ³atwiej, ¿e S³owianie œcis³ej astronomicznej rachuby czasu nie znali, a ich w³asny kalendarz by³ ksiê¿ycowy. Miesi¹c by³ dla nich okresem widocznoœci Ksiê¿yca, czas dzielili na miesi¹ce wed³ug pe³ni i nowiów Ksiê¿yca, wiêc zapewne i œwiêtowanie Kupalnocki waha³o siê w obrêbie ca³ego kalendarzowego miesi¹ca. To by t³umaczy³o "rozmycie siê" obrzêdów, co do ich czasu, pomiêdzy Zielonymi Œwiêtami a Janem: jedne przesz³y do Zielonych Œwi¹tek, inne do Jana.

Czy Kupa³a by³a œwiêtem ognia czy wody? Wcale nie jest to jasne. Bo z jednej strony mamy rytualne krzesanie "¿ywego ognia", palenie ognisk i œwiate³ek na wiankach - ale z drugiej strony wraca motyw k¹pieli i brzeg rzeki jako miejsce œwiêtowania. A wiêc woda - czy ogieù? OdpowiedŸ brzmi: jedno i drugie. Kupalna Noc by³a œwiêtem i ognia i wody, by³a œwiêtem po³¹czenia wody i ognia. By³a œwiêtem po³¹czenia ¿ywio³ów i w ogóle momentem zjednoczenia przeciwieùstw. Tej nocy ogieù ³¹czy³ siê w jednoœÌ z wod¹, œwiat³o z ciemnoœci¹, mê¿czyzna z kobiet¹ i piorun bij¹cy z nieba - z ziemi¹. Tak¿e ³ad ³¹czy³ siê w jedno z chaosem.

Dla ludzi ¿yj¹cych w cyklicznym czasie powtarzaj¹cych siê pór roku, œwi¹t i faz Ksiê¿yca, Noc Kupa³y by³a jakby osi¹, w której Wszystko ³¹czy³o siê w Jedno - osi¹, wokó³ której obraca³ ca³y wielki ko³owrót œwiata.

Wspomniany wczeœniej Artur Kowalik (którego ceniê jako wybitnego znawcê œwiata dawnych S³owian) postawi³ hipotezê, i¿ powtarzaj¹ce siê w sobótkowych obrzêdach ³¹czenie ognia z wod¹ - a wiêc œwieczki sp³awiane rzek¹, palenie, po czym topienie s³omianych kukie³ lub pochodni - jest pozosta³oœci¹ rodzimowierczego obrzêdu, podczas którego kap³an demonstrowa³ ludowi rzecz niemo¿liw¹: po³¹czenie przeciwieùstw, mianowicie ogieù p³on¹cy w wodzie. Czyniono tak, zrêcznie manipuluj¹c nad wod¹ p³on¹cymi pochodniami.

Podobn¹ demonstracj¹ po³¹czenia siê przeciwieùstw by³... kwiat. Ale nie kwiat paproci, który wydaje siê raczej obcym, nie-s³owiaùskim zapo¿yczeniem, lecz kwiat bratka. Bratek, Viola tricolor, ma w jednym kwiecie p³atki ¿ó³te (jak ogieù) i fioletowo-niebieskie (jak woda). Wygl¹da wiêc jak ogieù po³¹czony z wod¹. A dlaczego nazywa siê w³aœnie "bratek", a nie inaczej? W tym kryje siê dalszy ci¹g kupalnej tajemnicy. We wschodnios³owiaùskich pieœniach œwiêtojaùskich zachowa³a siê opowieœÌ o kazirodztwie, które kiedyœ, "dawno temu", mia³o miejsce podczas tej na³adowanej magi¹ nocy. O siostrze, która w tê noc uwiod³a brata i który musia³ j¹ za ten czyn zabiÌ. Przed nieuchronnym wyrokiem dziewczyna prosi, by na jej grobie posadziÌ kwiaty, albo kwiaty wyrastaj¹ same na jej - lub ich, wspólnym, grobie. Kwiaty te maj¹ p³atki czerwone jak mêski ogieù i b³êkitne jak ¿eùska woda. I nazywaj¹ - jakby inaczej? - bratkami.

Kiedy znamy ten mit, sens kupalnego œwiêta siê wyjaœnia. Jak ogieù z wod¹ i jak p³atki bratków o przeciwnych kolorach, podczas tego œwiêta urzeczywistnia siê JednoœÌ Wszystkiego. Œwiat staje siê monad¹ - jednym punktem, w którym ³¹cz¹ siê przeciwieùstwa. Kiedyœ bogowie, zaczynaj¹c od takiego magicznego punkty, stworzyli œwiat. Teraz jego stworzenie zostaje powtórzone.

S³owianie nie znali filozofii i nie umieli tych idei wyraziÌ pojêciowo. Dlatego wyra¿ali ich sens poprzez œwiêtowanie i radoœÌ, przez pieœni, taùce i szczególne rytualne dzia³ania. Chocia¿, kto wie, czy naprawdê nie znali do tego "teorii". Ich religia te¿ przecie¿ musia³a mieÌ swoich kap³anów, mêdrców, wtajemniczonych. Ale gdy przysz³a nowa wiara, oni nie spisali swoich traktatów o budowie i sensie œwiata. Zosta³y po nich, jako echo ich religii, tylko ludowe obrzêdy.

Sobótka-Kupalnocka mia³a swoje odmiany w ca³ej S³owiaùszczyŸnie. W Rosji ten œwiêty dzieù zaczynano od k¹pieli w ³aŸni, po czym przez wsie sz³y korowody z pieœniami, na brzegami rzek nie tylko palono ognie, ale i ucztowano. W Bu³garii k¹pano siê w rzekach przed wschodem S³oùca - obyczaj bardzo podobny do wczesno-chrzeœcijaùskich rytua³ów nocnego chrztu przez zanurzenie w wodzie z g³ow¹ i nago. Œwiêtowali nie tylko ludzie - cieszyÌ siê mia³o tak¿e S³oùce! Wypatrywano tego dnia wschodu S³oùca, bo wtedy S³once mia³o skakaÌ po niebie z radoœci. Kto to zobaczy³, szczêœcie go spotyka³o. U wschodnich S³owian palono s³omianego ba³wana, zwanego tak¿e "Kupa³a" lub "Kupa³o", i jeszcze p³on¹cego topiono w wodzie. Na Polesiu, ale i w Ma³opolsce w œrodku œwiêtojaùskiego ogniska wznoszono s³up ob³o¿ony s³om¹ - wyraŸny znak, i¿ ogieù ten symbolizowa³ zarazem oœ œwiata. Pola obje¿d¿ano konno z pochodniami zapalonymi od sobótkowych ogni. Przez ogniska przepêdzano byd³o. Dziewczêta strojono ga³êziami, po czym wygl¹daj¹ce jak chodz¹ce drzewko, wrzucano do wody. Wszêdzie skakano przez ogieù, a niekiedy chodzono po nim boso. Moc ognia wzmacnia³a "ognista", aromatyczna roœlina - bylica, czyli pio³un. Wzmocnieniu mocy s³u¿y³ te¿ napitek: piwo z dodatkami psychoaktywnych roœlin, jak chmiel lub lulek.3 Wszystkie te czynnoœci mia³y na celu "unurzanie siê" w o¿ywczej, uzdrawiaj¹cej mocy ognia i wody - ³¹cz¹cych siê wtedy ¿ywio³ów.

Podczas tego wszechogarniaj¹cego po³¹czenia przeciwnych ¿ywio³ów ³atwiej by³o ch³opcom i dziewczêtom przekroczyÌ dziel¹c¹ ich zwykle barierê. By³ to idealny moment, by m³odzi obojga p³ci poznali siê - tak¿e najbli¿ej jak to mo¿liwe. Na to by³ potrzeby szczególny, wyj¹tkowy dzieù, a raczej noc, bo w zwyk³e dni S³owianie, naród wszak rz¹dz¹cy siê surowym patriarchalnym prawem, nie kwapili siê do wolnej mi³oœci.

Sk¹d wziê³y siê wianki? Wydaje siê, ¿e wró¿enie z wianków by³o jakby osobn¹ tradycj¹, doœÌ luŸno zwi¹zan¹ z g³ównym sensem tego œwiêta. Wianki w dawnych czasach plecione by³y ze s³omy, w któr¹ wplatano œwie¿e kwiaty. Z pocz¹tku nie u¿ywano œwiec - po prostu podpalano s³omê. Albo doczepiano do wianka ³atwopalny wiecheÌ z suchych zió³. Z tego, co siê dzia³o z wiankiem, dziewczêta wró¿y³y sobie przysz³oœÌ. W któr¹ stronê wianek p³yn¹³, znaczy³o, z której strony przyjdzie narzeczony. To, czy wianek odp³yn¹³ czy uton¹³, zapowiada³o d³ugie i szczêœliwe ¿ycie - lub przeciwnie. W niektórych okolicach nie chodzono z wiankami nad wodê, tylko rzucano na ga³êzie: gdy zawiesi³ siê na ga³êzi, wró¿ba by³a pomyœlna. Albo rzucano na dach: nie spad³ - pomyœlnie!

Kiedy pierwotny sens Kupa³y zaciera³ siê w ludzkiej œwiadomoœci, zaczêto sens sobótkowych ogni t³umaczyÌ inaczej: ¿e oto w tê noc szczególnie aktywne s¹ wiedŸmy, strzygi, czarty i inne s³u¿ki i s³udzy z³a. S¹ aktywne w³aœnie dlatego, ¿e w ramach ogólnego pomieszania ¿ywio³ów si³y ciemnoœci i chaosu wnikaj¹ w uporz¹dkowany "dzienny" œwiat ludzi. I dlatego, by je trzymaÌ na bezpieczn¹ odleg³oœÌ od ludzkich siedzib, trzeba paliÌ wielkie ognie. Widywano w tê noc lataj¹cych pod niebem czarowników, a chaty zabezpieczano ostrymi narzêdziami postawionymi na sztorc - wiadomo, czarownice ich nie lubi¹. Kto zaœ nie przyszed³ na sobótkowe taùce, ten by³ powa¿nie podejrzany, ¿e sam jest wiedŸm¹ lub "wiedŸminem" i lata gdzieœ na szkodê przyzwoitym ludziom. Zauwa¿my, ¿e podobnie zdemonizowane zosta³o zachodnio-europejskie œwiêto ognia, Beltaine, a raczej jego wigilia - noc po dniu œw. Walbergi-Walpurgii, a tak¿e, w angielsko-amerykanskiej tradycji, wigilia Wszystkich Œwiêtych czyli Halloween. Mechanizm by³ w ka¿dym przypadku podobny: œwiêta, podczas których pierwotnie stapia³y siê - chwilowo - œwiaty ludzi i duchów, stawa³y siê z czasem nocami z³ych mocy, por¹ inwazji demonów.

D³ugo ju¿ po tym, kiedy sens Nocy Kupalnej zatar³ siê w ludzkiej pamiêci, powtarzano powiedzenie-przestrogê, ¿e k¹paÌ siê - w rzekach lub jeziorach - mo¿na dopiero po tym, kiedy "œw. Jan wodê ochrzci".4 Ale istnia³a w S³owiaùszczyŸnie inna wersja tej przestrogi: ¿e k¹piel jest dozwolona, kiedy wodê "ochrzci"... piorun podczas pierwszej burzy. Gdy zestawiÌ jedno z drugim, wynika, ¿e kupalnym obrzêdom powinna wtórowaÌ burza z piorunami. Wtedy dopiero, gdy w ludzkie dzia³ania w³¹czy siê przyroda, œwiêto to zostanie spe³nione w sposób doskona³y. (Podobnie jak dziœ do doskona³oœci œwi¹t Bo¿ego Narodzenia potrzeba, aby wtedy spad³ œnieg.) Gdy ten w¹tek poci¹gn¹Ì dalej, wyniknie z niego, ¿e Kupalnocce patronowa³o bóstwo, które po chrystianizacji zast¹pi³ i przes³oni³ œwiêty Jan Chrzciciel. Bóstwo to mia³o zwi¹zek z piorunami, wiêc zapewne by³o bogiem burzy. Czy¿by tym patronem Nocy Kupalnej by³ sam gromow³adny Perun?5

I jeszcze lokalny szczegó³. Na zachód od Milanówka, gdzie od kilkunastu lat mieszkam, na œw. Jana - w samo to œwiêto, nie w jego wigiliê - po wsiach pali siê ognie. Pali siê je na miedzach, a wiêc na skrawkach ziemi niczyjej, czyli symbolicznie nie-ludzkiej, wiêc w jakimœ sensie pozostawionej mocom i duchom, a w tych ogniskach pali siê ko³a. Kiedyœ zapewne by³y to zu¿yte ko³a od wozów, dziœ s¹ du¿o efektywniej p³on¹ce stare opony. Nad okolicami B³onia, Regowa, Szymanowa, w trójk¹cie Grodzisk - Sochaczew - Bolimów co roku unosz¹ siê wstêgi czarnych dymów. (I tylko tam.) Kilka razy o ten obyczaj, praktykowany przecie¿ 30-60 km od Warszawy, pyta³em etnografów. Nikt o nim nie s³ysza³! Palenie kó³ przypomina obrzêd zapalonych kó³, staczanych ze wzgórz na celtyckie, ale i germaùskie œwiêto nowego ognia, Beltaine, 1 maja. W ziemi w wymienionym mikroregionie le¿¹ z³o¿a bry³ szlaki pozosta³ej po staro¿ytnym zag³êbiu hutniczym. W okresie rzymskim ta okolica by³a gêsto zaludniona i produkowa³a broù na potrzeby Germanów tocz¹cych przygraniczne wojny z Cesarstwem. Mo¿na przypuszczaÌ, ¿e obyczaj palenia œwiêtojaùskiego palenia kó³ jest œwiadectwem, i¿ spora grupa ówczesnej ludnoœci z tzw. Kultury Przeworskiej na tym terenie przetrwa³a okres Wêdrówki Ludów i przekaza³a swoje obrzêdy przyby³ym póŸniej S³owianom. Tylko jak to sprawdziÌ?
http://www.taraka.pl/?id=kupala

Noc ÂŚwiĂŞtojaĂąska (Wianki)

Noc ÂŚwiĂŞtojaĂąska (inne nazwy: Noc KupaÂły, Noc Kupalna, Kupalnocka, Palinocka, SobĂłtka, SobĂłtki, Wianki) to ÂświĂŞto przywitania lata, zwiÂązane z letnim przesileniem i najdÂłuÂższym dniem roku, wywodzÂące siĂŞ jeszcze z pogaĂąskich obrzĂŞdĂłw SÂłowian. Noc ÂŚwiĂŞtojaĂąska obchodzona jest w wigiliĂŞ ÂŚwiĂŞtego Jana wiĂŞc jest to noc z 23 na 24 czerwca. Zbiega siĂŞ ona (nie co do dnia) z najdÂłuÂższym dniem w roku.Nazwa  "Wianki"  wywodzi siĂŞ z ca³¹ pewnoÂściÂą od popularnego w tym dniu zwyczaju puszczania wiankĂłw na wodĂŞ
Kupalnocka najbardziej znana jest z zachowanej do dzisiaj tradycji rzucania wiankĂłw do wody. Wró¿enie z wiankĂłw – symbolu panieĂąstwa – byÂło prawdopodobnie osobnÂą tradycjÂą, nie do koĂąca zwiÂązanÂą z NocÂą ÂŚwiĂŞtojaĂąskÂą i naleÂżaÂło wy³¹cznie do panien i kawalerĂłw – dotyczyÂło zam¹¿pĂłjÂścia i wyczekiwanej miÂłoÂści. W tĂŞ magicznÂą noc dziewczĂŞta na wydaniu wiÂły wianki i puszczaÂły je w nurty rzek – w taki sposĂłb usiÂłowano wywró¿yĂŚ szybkie zam¹¿pĂłjÂście lub staropanieĂąstwo. Na poczÂątku wianki plecione byÂły ze sÂłomy, w ktĂłrÂą wplatano ÂświeÂże kwiaty, a przed puszczeniem ich na wodĂŞ podpalano sÂłomĂŞ. W póŸniejszych czasach dziewczĂŞta zaczĂŞÂły pleœÌ wiÂązanki z zió³ i polnych kwiatĂłw i osadzaĂŚ w nich Âświece. ÂŚwiĂŞtojaĂąski bukiet miaÂł skÂładaĂŚ siĂŞ z siedmiu czarodziejskich roÂślin: bylicy, rosiczki, szaÂłwii, Âłopianu, ruty, dziewanny i dziurawca. MiaÂły odstraszaĂŚ zÂłe duchy, chroniĂŚ przed chorobÂą i gwarantowaĂŚ dobre zam¹¿pĂłjÂście.

JeÂśli wianek pÂłyn¹³ rĂłwno, a Âświeca paliÂła siĂŞ jasnym pÂłomieniem lub gdy wyÂłowiÂł go ukochany – wró¿ba byÂła pomyÂślna. Gdy wianek wirowaÂł, nie odpÂływaÂł od brzegu, zaplÂątaÂł siĂŞ w roÂślinach wodnych lub zaton¹³ wieszczyÂł kÂłopoty miÂłosne, smutek, nieszczĂŞÂścia, koniec miÂłoÂści, a nawet ÂśmierĂŚ. Dla mÂłodych ta noc stanowiÂła niekiedy jedynÂą moÂżliwoœÌ wyboru partnera bez poÂśrednictwa swatĂłw i podporzÂądkowania siĂŞ woli rodzicĂłw. Obecnie jest juÂż tylko zabawÂą, a wró¿b z niÂą zwiÂązanych nikt chyba nie traktuje powaÂżnie.

Tak opisywa³ wianki Anczyc w 1861 r., (Ÿród³o: Julian Zinkow "Krakowskie podania, legendy i zwyczaje", Kraków 1993, s.193-4) "...w wigiliê œw. Jana t³umy krakowian spiesz¹ nad Wis³ê w pobli¿e Wawelu. Po zachodzie s³oùca skoczny krakowiak rozpoczyna imprezê. Po obydwu stronach Wis³y rozb³yskuj¹ ognie bengalskie. Stanowi to sygna³ do puszczania wianków przez tysi¹ce zebranych na brzegu panien. Równoczeœnie p³yn¹ ³odzie, pe³ne m³odzie¿y. Wkrótce w górze rzeki wytryska czerwona ³una, rozlegaj¹ siê dŸwiêki muzyki i œpiew mê¿czyzn na ³odziach, oœwietlonych ró¿nobarwnymi lampionami. Po ukoùczeniu pieœni s³ychaÌ huk wystrza³u, ³odzie ustawiaj¹ siê w dwa rzêdy. Od strony Zwierzyùca zbli¿a siê du¿y statek, umajony ga³êziami i kwiatami, rzêsiœcie oœwietlony; na nim równie¿ znajduje siê orkiestra i mêski chór. Za nim p³ynie jak widmo ciemna ³ódŸ. Wkrótce niespodzianie wytryska z niej snop iskier, staje siê jakby wulkanem ruchomego œwiat³a: tryskaj¹ fontanny, krêc¹ siê m³ynki. Równoczeœnie w pierwszej ³odzi rozlegaj¹ siê skoczne dŸwiêki krakowiaka, które koùcz¹ obchód wianków".

Historia


Na temat pochodzenia sÂłowa kupaÂła istnieje kilka hipotez. Pierwsza z nich wywodzi je z jĂŞzyka WenedĂłw, ktĂłrzy sÂąsiadowali ze SÂłowianami i prawdopodobnie zostali przez nich wchÂłoniĂŞci. Ich jĂŞzyk miaÂł wykazywaĂŚ pewne podobieĂąstwo do Âłaciny (fonetyczne zestawienie KupaÂły i rzymskiego Cupido). Inna z kolei odwoÂłuje siĂŞ do indoeuropejskiego kump, ktĂłre oznaczaÂło zbiorowoœÌ, grupĂŞ (od niego wÂłaÂśnie pochodzÂą wspó³czesne polskie sÂłowa takie jak kupa, skupiĂŚ). MiaÂło to podkreÂślaĂŚ zbiorowy, spoÂłeczny charakter tych obrzĂŞdĂłw. NastĂŞpna hipoteza zwiÂązana jest z rzekomym sÂłowiaĂąskim bĂłstwem miÂłoÂści i pÂłodnoÂści – Kupa³¹. No i ostatnia, odnoszÂąca siĂŞ do rosyjskiej formy sÂłowa kÂąpaĂŚ. ZwiÂązek obrzĂŞdĂłw Nocy ÂŚwiĂŞtojaĂąskiej z kÂąpielÂą jest zresztÂą zapewne doœÌ póŸny – w Âśredniowieczu KoÂśció³, ktĂłry bezskutecznie walczyÂł z pogaĂąskimi, niemoralnymi zwyczajami, postanowiÂł je zasymilowaĂŚ. Wtedy to ustanowiono Jana Chrzciciela patronem tego dnia. W tradycji chrzeÂścijaĂąskiej ³¹czony jest on z ceremoniÂą chrztu, ktĂłry, szczegĂłlnie we wschodnich obrzÂądkach, odbywa siĂŞ poprzez rytualnÂą kÂąpiel. PoczÂątkowo prĂłbowano nawet przenieœÌ Noc KupaÂły w okolice Zielonych ÂŚwiÂątek, co jednak skoĂączyÂło siĂŞ niepowodzeniem i ustanowieniem wigilii Âśw. Jana w dniu 23 czerwca (bliÂższym faktycznej daty letniego przesilenia, ktĂłre ma miejsce zazwyczaj w nocy z 21 na 22 czerwca).
Inna nazwa Nocy ÂŚwiĂŞtojaĂąskiej, czyli SobĂłtka (lub SobĂłtki) ma takÂże zwiÂązek z prĂłbami wykorzenienia pogaĂąskich tradycji przez chrzeÂścijaĂąstwo. SÂłowo to ukute przez KoÂśció³ i niosÂące z sobÂą negatywne konotacje, odnosi siĂŞ do sabatu – zlotu czarownic i demonĂłw. Pomimo staraĂą duchowieĂąstwa tradycja Nocy ÂŚwiĂŞtojaĂąskiej zdoÂłaÂła przetrwaĂŚ, chociaÂż w zmienionej formie i z naÂłoÂżonÂą na niÂą warstwÂą wierzeĂą i symboliki chrzeÂścijaĂąskiej. Po okresie zapomnienia pomiĂŞdzy XII a XV wiekiem, zaczĂŞÂła odÂżywaĂŚ na nowo w drugiej poÂłowie XVI wieku (to z tego okresu pochodzi przecieÂż Pieϝ ÂŚwiĂŞtojaĂąska o SobĂłtce Jana Kochanowskiego).

A jak obchodzono KupalnockĂŞ? Zacznijmy od tego, Âże byÂło to ÂświĂŞto radosne. Odprawiane wĂłwczas rytuaÂły miaÂły na celu zapewnienie poszczegĂłlnym uczestnikom zdrowia, a caÂłej spoÂłecznoÂści urodzajnych zbiorĂłw. WaÂżnym elementem tych obrzĂŞdĂłw byÂł ogieĂą i palenie ognisk, wokó³ ktĂłrych odbywaÂły siĂŞ taĂące. Skoki przez pÂłomienie miaÂły oczyÂściĂŚ uczestnikĂłw i chroniĂŚ ich przed zÂłymi mocami czy chorobÂą. MÂłode dziewczĂŞta plotÂły wianki z kwiatĂłw, umieszczaÂły w nich pÂłonÂące Âświece i puszczaÂły je z nurtem wody. Na podstawie obserwacji pÂłynÂących wiankĂłw wró¿ono szybkie zam¹¿pĂłjÂście, lub wprost przeciwnie – staropanieĂąstwo. Kawalerowie prĂłbowali wyÂławiaĂŚ je z wody – byÂł to sposĂłb na kojarzenie par. Wi¹¿e siĂŞ to z bardzo ciekawym aspektem dawnej Nocy KupaÂły. ÂŹrĂłdÂła historyczne wskazujÂą bowiem, Âże w czasach przedchrzeÂścijaĂąskich ÂświĂŞto miaÂło charakter orgiastyczny i mogÂło byĂŚ swoistym rytuaÂłem inicjacji seksualnej. Nie bez kozery zatem nazywano je ÂświĂŞtem miÂłoÂści, a KoÂśció³ katolicki wydaÂł mu walkĂŞ. JuÂż w czasach po chrystianizacji Polski byÂła to jedna z nielicznych okazji, kiedy mÂłodzi ludzie obojga pÂłci mogli udawaĂŚ siĂŞ wspĂłlnie na spacer do lasu, nie wzbudzajÂąc tym zgorszenia ogó³u. Podczas tych spacerĂłw szukano wspĂłlnie legendarnego kwiatu paproci – to kolejny ze zwyczajĂłw zwiÂązanych z NocÂą KupaÂły. Jedna z teorii mĂłwi, Âże Ăłw magiczny, dajÂący szczĂŞÂście kwiat, mĂłgÂł byĂŚ kojarzony ze sÂłowiaĂąskim bogiem piorunĂłw. W wierzeniach ludowych zwany jest on bowiem takÂże perunowym kwiatem – burze i pioruny miaÂły sprzyjaĂŚ jego kwitnieniu. Ale wiele wskazuje na to, Âże legenda o kwiecie paproci to kulturowy import z terenĂłw niesÂłowiaĂąskich – podanie to spotykamy rĂłwnieÂż we Francji czy Niemczech.

ZresztÂą w Czechach, Rosji czy u baÂłkaĂąskich ÂświĂŞto SÂłowian przebiegaÂło podobnie jak w Polsce – najwaÂżniejszymi elementami byÂły ogieĂą, skoki przez ognisko i wspĂłlna przy nim zabawa. Echa dawnych obrzĂŞdĂłw zwiÂązanych z NocÂą ÂŚwiĂŞtojaĂąskÂą przetrwaÂły do naszych czasĂłw nie tylko w krajach sÂłowiaĂąskich. Nie inaczej rzecz siĂŞ miaÂła w krajach skandynawskich. W Szwecji jest to nawet oficjalne ÂświĂŞto letniego przesilenia, zwane Midsommar, a obchodzone w weekend najbliÂższy 24 czerwca. W caÂłym kraju odbywajÂą siĂŞ huczne festyny po³¹czone z paleniem ognisk i taĂącami. Podobnie jest na ÂŁotwie, gdzie tamtejsze obchody Līgo (23 czerwca) i Jāņi (24 czerwca) zwane takÂże Jāņu Nakts (NocÂą Jana) majÂą charakter ÂświĂŞta paĂąstwowego. Jak w innych czĂŞÂściach Europy nie moÂże tam w tych dniach zabrakn¹Ì ogniska, a ÂłotewskÂą specyfikÂą jest spoÂżywanie specjalnego sera z kminkiem i picie piwa, ktĂłre w czasach przedchrzeÂścijaĂąskich uwaÂżano za napĂłj bogĂłw. W ostatnim czasie, prĂłcz pozostaÂłoÂści Nocy ÂŚwiĂŞtojaĂąskiej w kulturach ludowych narodĂłw europejskich, moÂżemy rĂłwnoczeÂśnie obserwowaĂŚ inne ciekawe zjawisko – prĂłby autentycznego wskrzeszania obchodĂłw tego ÂświĂŞta przez rozmaite, coraz liczniejsze grupy neopogan z ró¿nych zakÂątkĂłw naszego kontynentu.

Po raz kolejny okazuje siĂŞ, Âże Polacy nie gĂŞsi, teÂż swĂłj jĂŞzyk majÂą i, Âże cudze chwalicie, swego nie znacie. MoÂże zamiast obchodziĂŚ anglosaskie Walentynki w chÂłodny, lutowy dzieĂą, przywróÌmy sÂłowiaĂąskie ÂświĂŞto miÂłoÂści i w piĂŞkny czerwcowy wieczĂłr – jak nasi przodkowie – oddajmy siĂŞ wszelakim swawolom w Âświetle ognisk?


Opracowanie: Barbara BÂłoĂąska (miesiĂŞcznik „Karnet”)

(http://img163.imageshack.us/img163/3407/wianki1088184.jpg)

Wianki 2009 KrakĂłw