Niezależne Forum Projektu Cheops

                                                     
ks. Marek Starowieyski
                                                       BAÂŚNIE CZY TEOLOGIA W OBRAZACH?

Czytelnik ¿ywotów œwiêtych, szczególnie staro¿ytnych i œredniowiecznych, spotyka siê z dziesi¹tkami, a nawet z tysi¹cami cudów. Czyta je z niedowierzaniem w³aœciwym sceptykowi naszego wieku, traktuj¹c je z przymru¿eniem oka jako pewnego rodzaju skansen religijny. Nie wierzy, ¿e mog³yby siê one przydarzyÌ ani, tym bardziej, ¿e zaistnia³y. Obydwie w¹tpliwoœci s¹ naiwne i to z zupe³nie ró¿nych powodów
Cuda i sceptycy

Czy naprawdê nie mog³y siê one przydarzyÌ? Mog³y, przynajmniej w wielkiej liczbie przypadków. Nasz sceptyk bowiem z irracjonalnym oporem nie przyjmuje do wiadomoœci, ¿e w czasach wspó³czesnych maj¹ miejsce cuda, najbardziej fantastyczne: temu, kto nie wierzy, polecam jakikolwiek ¿yciorys libaùskiego œwiêtego Gabriela Charbel czy b³. Ojca Pio. Cuda te s¹ potwierdzone przez setki œwiadków, którzy je widzieli lub ich doznali, co mo¿na wyczytaÌ z akt ostatnio beatyfikowanych i kanonizowanych b³ogos³awionych i œwiêtych, a zosta³y sprawdzone gruntownie przez wœcibskich do granic przyzwoitoœci lekarzy Kongregacji do Spraw Œwiêtych. Ale o nich z za¿enowaniem milczy prasa, tak¿e katolicka, z obawy, by nie zostaÌ pos¹dzon¹ o niepostêpowoœÌ, naiwnoœÌ, staroœwieckoœÌ, fundamentalizm itd. - ¿e u¿yjê tego wspó³czesnego dziennikarsko-teologicznego be³kotu.

Tak nastawiony sceptyk wie, Âże cudĂłw nie ma i byĂŚ nie moÂże. Zabiera siĂŞ wiĂŞc do lektury ÂżyciorysĂłw ÂświĂŞtych z uczuciem, z jakim oglÂądamy prymitywne ÂświÂątki, nie bez wzruszenia wspominajÂąc swoje dziecinne modlitwy do anioÂłka czy Âśw. MikoÂłaja.

Ale wspó³czesny sceptyk ma jeszcze jeden powa¿ny brak: jest realist¹ i nie tylko nie rozumie, ale i nie chce rozumieÌ jêzyka symbolu, który przez lata by³ korzeniem i spoiwem œwiata myœli europejskiej (i czy tylko?). Symbol bywa³ dla ludzi ówczesnych bardziej realny ni¿ otaczaj¹cy œwiat materialny i stanowi³ jego osnowê, by³ kluczem do jego rozumienia. Alegoria, symbolika powraca stopniowo, choÌ bardzo wolno do œwiata wyposzczonego latami tak zwanej naukowoœci i racjonalizmu, które, mimo pocz¹tkowych zas³ug, z wolna wyja³owi³y myœl europejsk¹.

To powiedziawszy moÂżna przystÂąpiĂŚ do sprawy cudĂłw.
JĂŞzyk cudĂłw

Cuda, opisane w Âżyciorysach ÂświĂŞtych, byÂły moÂżliwe, choĂŚ ich weryfikacja historyczna jest obecnie bardzo trudna, o ile w ogĂłle moÂżliwa. Nie traktujmy jednak Ăłwczesnych ludzi jako naiwnych przygÂłupĂłw, ktĂłrzy nic nie rozumieli i w swej naiwnoÂści we wszystko wierzyli. Cuda spotykaÂły siĂŞ ze sprzeciwem Ăłwczesnych sceptykĂłw, przekonywaÂły lub nie (podobnie jak dziÂś) i byÂły w jakiÂś sposĂłb weryfikowane przez ich odbiorcĂłw, choĂŚ dziÂś ta weryfikacja czĂŞsto nam siĂŞ wymyka. Co innego, Âże byÂły epoki, ktĂłre szczegĂłlnie pasjonowaÂły siĂŞ cudami, ale czy i dzisiaj tak nie jest?

A wiĂŞc po pierwsze, cuda miaÂły miejsce, nie moÂżna ich wykluczyĂŚ, choĂŚ bardzo trudno zweryfikowaĂŚ, ktĂłre z "cudownych" wydarzeĂą byÂły nimi naprawdĂŞ.

Ale cuda miaÂły jeszcze inne znaczenie, symboliczne. IstniaÂł bowiem specyficzny jĂŞzyk cudĂłw, ktĂłrego trzeba siĂŞ nauczyĂŚ, bo bez nauczenia siĂŞ go, teksty hagiograficzne stajÂą siĂŞ martwe.
Symbole

Symboli jest wiele. Na przyk³ad liczby, czêsto u¿ywane w Biblii, zazwyczaj wyra¿aj¹ nie to, co my w nich widzimy. My widzimy w nich iloœÌ. Ale jeœli Apokalipsa Janowa mówi o 144 000 opieczêtowanych, to nie znaczy to bynajmniej, ¿e ma ich byÌ tylko tyle, a nie 144 001 lub 143 999, ale ¿e liczba zbawionych, czyli opieczêtowanych, jest ogromna. Dochodzi tu jeszcze znaczenie kombinacji œwiêtej liczby dwanaœcie.

Podobnie rzecz ma siĂŞ z cudami.
BaÂśnie?

Czytamy w ¿yciorysach Ojców Pustyni o zwierzêtach, które by³y im poddane, jak lew œwiêtemu starcowi Gerazimowi, dowiadujemy siê o mnichu, który na rozkaz swojego mistrza podlewa³ tak d³ugo such¹ ga³¹Ÿ na pustyni, a¿ zakwit³a. Baœnie? Nie, po prostu twierdzenia teologiczne wypowiedziane poprzez obrazy. Spalona pustynia to symbol ja³owoœci mocy szatana, na któr¹ wychodz¹ mnisi, aby go tam pokonaÌ. I oto królestwo szatana staje siê, na skutek ich dzia³alnoœci, nowym rajem (neos paradeisos), i podobnie jak w raju, opisanym w Ksiêdze Rodzaju, ca³a przyroda staje siê pos³uszna cz³owiekowi. Ten nowy œwiat na pustyni zapocz¹tkowa³a œwiêtoœÌ mnichów. Kij, który zakwit³ jest paradoksalnym symbolem si³y, pokory i pos³uszeùstwa, tak jak ewangeliczny obraz wiary, która przenosi z miejsca na miejsce góry (tu nie mogê siê powstrzymaÌ, by nie zachêciÌ Czytelników do lektury z³oœliwej satyry B. Marshala "Cud Ojca Malachiasza" i zobaczenia, co wynik³o z dos³ownego zrozumienia tego wiersza Ewangelii!).
SÂłownik cudĂłw

S¹ jeszcze inne sposoby odczytywania opisów hagiograficznych. Znajdujemy np. opis œwiêtego, który nosi odzie¿ z we³ny wielb³¹dziej i je miód dziki. Znaczy to: jest podobny do Jana Chrzciciela. Kruki przynosz¹ mu chleb - jest nowym Eliaszem. Podobnie odczytujemy cuda dokonywane przez œwiêtego a modelowane na opisach cudów Chrystusa - mówi¹ one, ¿e œwiêty ten by³ tak œciœle zwi¹zany z Chrystusem, ¿e czyni³ cuda podobne do cudów swojego Mistrza. A wiêc czêsto kluczem do zrozumienia tych cudownych wydarzeù jest po prostu Biblia.

Posiadamy liczne sÂłowniki symboli liczb, rzeczy, atrybutĂłw ÂświĂŞtych. Jak bardzo potrzebny byÂłby sÂłownik symboliki sytuacji teologicznych.
W poszukiwaniu klucza

Pozostaje jeszcze sens historyczny cudów. Mówi¹ nam one bardzo wiele nie tylko o mentalnoœci tamtych ludzi, ale i o wydarzeniach historycznych. WeŸmy przyk³ad mnichów. Ich ¿ywoty czêsto opisuj¹ cudowne uzdrowienia przez nich dokonywane. Tu akurat mamy mo¿noœÌ konfrontacji z innymi Ÿród³ami pisanymi i materialnymi. Zachowa³o siê mnóstwo opowiadaù na temat uzdrowieù dokonanych przez mnichów, o ich szpitalach, leprozariach, o zorganizowanych przez nich zak³adach opieki lekarskiej. Kto wchodzi³ na œw. Krzy¿ od S³upi, przechodzi³ ko³o polany o nazwie Apteka. Jest ona œwiadectwem plantacji zió³ leczniczych mnichów benedyktyùskich. Opis uzdrowieù dokonywanych przez mnichów (niekoniecznie rzeczywistych cudów) jest odbiciem tej ich gorliwej dzia³alnoœci lekarskiej.

Cuda rozmno¿enia chleba, rozmno¿enia jedzenia, spotykane w ¿ywotach œwiêtych, to nie tylko echo ewangelicznego rozmno¿enia chleba, ale wskazanie na tê rzeczywistoœÌ, któr¹ widzimy i dzisiaj w dzie³ach wielkich œwiêtych wspó³czesnych: œw. Jana Bosko, Józefa Cottolendo czy b³. Alojzego Orione, którzy budowali nic nie posiadaj¹c i utrzymywali (i utrzymuj¹) ogromne zak³ady zdawszy siê wy³¹cznie na OpatrznoœÌ. I dziœ mo¿na wiêc nakarmiÌ tysi¹ce ludzi kilkoma chlebami i rybkami...

Oczywiœcie, istniej¹ równie¿ niem¹dre ¿yciorysy œwiêtych (mogê, niestety, przytoczyÌ ich spor¹ liczbê), których autorzy lubuj¹ siê w opowiadaniu cudów, coraz fantastyczniejszych, (co ma byÌ wabikiem dla czytelnika) i swoj¹ g³upot¹ przypominaj¹ niektóre ze wspó³czesnych filmów o ró¿nej maœci supermenach.

Ale te dobre, piêkne ¿yciorysy œwiêtych s¹ lektur¹ dla inteligentnych, którzy mog¹ je czytaÌ, poniewa¿ znaj¹ ich jêzyk. Co mo¿e zrobiÌ niem¹dre odczytywanie jêzyka obrazu, poetyckiego symbolu, niech œwiadczy spór o interpretacjê pierwszych trzech rozdzia³ów Ksiêgi Rodzaju, wspania³ych i m¹drych pe³nych poezji hymnów - traktatów o œwiecie i cz³owieku, które na si³ê odczytywano w kluczu przyrodniczym. By³o to win¹ nie tylko przyrodników ró¿nego autoramentu, którzy zabrali siê do takiej interpretacji Ksiêgi Rodzaju, ale i teologów, którzy dali siê w to wci¹gn¹Ì.

Utwory hagiograficzne trzeba czytaĂŚ w tym jĂŞzyku i w tym kluczu, w jakim je pisali ich twĂłrcy, szukaĂŚ tylko tego, co oni chcieli powiedzieĂŚ. Nie naleÂży patrzeĂŚ na nie przez nasze okulary i nasz sposĂłb widzenia. I dopiero wtedy Âżywoty mnichĂłw, "ZÂłota Legenda" i inne dawne teksty o ÂświĂŞtych, przepeÂłnione cudownoÂściÂą zacznÂą do nas przemawiaĂŚ mÂądrym jĂŞzykiem wiary.

ks. MAREK STAROWIEYSKI

Marek Starowiejski - kap³an archidiecezji warszawskiej, prof. Uniwersytetu Warszawskiego (Instytut Filologii Klasycznej-literatura chrzeœcijaùska), Papieskiego Wydzia³u Teologicznego w Warszawie (patrologia), autor wielu ksi¹¿ek i publikacji poœwiêconych patrologii

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/P/PR/basnie.html

.......................................