A moze teraz tak z innej beczki co myslicie o smokach?
Czy istnialy czy to tylko fantazja, ale w wielu kulturach jest mowa o nich
Fakty
Ni¿ej zamieszczony artyku³ pochodzi z archiwum magazynu "Wiedza i ¯ycie" i zosta³ umieszczony na Smoczych Stronach za zgod± Redakcji.
Artyku³ pochodzi z "Wiedzy i ¯ycia" nr 4/1998
POCHODZENIE SMOKÓW
autor:Jacek Balerstet
SMOKI  OBECNIE JU¯ BARDZO RZADKA I WYMIERAJ¡CA GRUPA GADÓW  TOWARZYSZY£Y CZ£OWIEKOWI OD NIEPAMIÊTNYCH CZASÓW, A ZE WZGLÊDU NA SWÓJ WYGL¡D I WOJOWNICZE CECHY CHARAKTERU WYWIERA£Y ZAWSZE SILNY WP£YW NA LUDZK¡ WYOBRA¬NIÊ. STA£Y SIÊ STWORZENIAMI SYMBOLICZNYMI, ODREALNIONYMI I JAKO TAKIE WESZ£Y DO LEGEND, MITÓW I HERALDYKI.
znanie smoków za zwierzêta mitologiczne sprawi³o, ¿e naros³o wokó³ nich wiele przes±dów i b³êdnych wyobra¿eñ, rzeczywista za¶ wiedza o tych zwierzêtach jest w¶ród szerokich krêgów spo³eczeñstwa raczej niewielka. Tak¿e ich pochodzenie budzi sporo kontrowersji, jednak najnowsze odkrycia sprawiaj±, i¿ kwestia ta staje siê coraz bardziej przejrzysta.
Ryc. 1. Fastidiosaurus inofficiosus
W literaturze fachowej do¶æ powszechnie spotyka siê ³±czenie smoków z dinozaurami. M. P³aksa wywodzi je nawet od ro¶lino¿ernych dinozaurów ptasiomiednicznych. Wydaje siê jednak, ¿e z uwagi na anatomiê i morfologiê (chocia¿by typ uzêbienia czy budowê przewodu pokarmowego) przodków dzisiejszych smoków nale¿y szukaæ w¶ród przedstawicieli innej, znacznie starszej grupy gadów kopalnych.
Cechy charakterystyczne smoków (ramka) bardzo rzadko uwidaczniaj± siê w materiale kopalnym i z tego powodu do po³owy lat dziewiêædziesi±tych, w kwestii pochodzenia smoków, badacze zdani byli wy³±cznie na domys³y i spekulacje. Wiosn± 1994 roku amerykañski uczony William Kenntnis znalaz³ w pobli¿u miejscowo¶ci Akqi (Chiny, prowincja Xinjiang) szcz±tki gada, którego nazwa³ Fastidiosaurus inofficiosus (ryc. 1). Ich datowanie jest niepewne, przypuszcza siê jednak, ¿e pochodz± one sprzed 230 mln lat.
Ryc. 2. Puterosaurus taeter
Wkrótce na obszarze Chin i Azji Po³udniowo-Wschodniej w osadach ¶rodkowego oraz pó¼nego triasu znaleziono liczne nastêpne szcz±tki podobne do fastidiozaura, dla których utworzono now± grupê systematyczn± nazwan± Armocaudia. Gady te s± przez niektórych badaczy zaliczane do tekodontów, jako jeden z ich podrzêdów, inni za¶ w³±czaj± je do rzêdu Eudracida, uznaj±c tym samym fastidiozaury za bezpo¶rednich przodków smoków w³a¶ciwych. St±d bierze siê, spotykana równie¿ w literaturze, nazwa Prodracida na okre¶lenie tej grupy zwierz±t .
Gady te mia³y ma³e i ¶rednie rozmiary (najwiêkszy, Puterosaurus taeter, mia³ oko³o 120 cm d³ugo¶ci, ryc. 2). Ich cechê charakterystyczn± stanowi³o zro¶niêcie kilku koñcowych krêgów, co tworzy³o rodzaj bu³awy czy maczugi s³u¿±cej zapewne do obrony. Prawdopodobnie za ¿ycia zwierzêcia ca³e to kolczaste zakoñczenie ogona by³o pokryte b±d¼ p³ytkami rogowymi, b±d¼, jak u smoków, rogow± pochewk±.
Ryc. 3. Callurosaurus cupidus
W¶ród Armocaudia trafia³y siê równie¿, obok form naziemnych, zwierzêta pêdz±ce przypuszczalnie nadrzewny tryb ¿ycia, takie jak Callurosaurus cupidus (ryc. 3). Mia³ on stosunkowo d³ugie i nie wyspecjalizowane palce koñczyn tylnych, które u³atwia³y poruszanie siê po konarach i ga³êziach. Z podobnych niewielkich gadów rozwinêli siê zapewne bezpo¶redni przodkowie wspó³czesnych smoków lataj±cych.
Z osadów ¶rodkowej jury Afryki P³n. pochodzi jeden gatunek: Protodraco alipes (ryc. 4), dla którego utworzono odrêbny podrz±d Alipedia . By³o to zwierzê wielko¶ci go³êbia, którego wyd³u¿one palce koñczyny tylnej za ¿ycia spina³a najprawdopodobniej b³ona tworz±ca skrzyd³a podobne do nietoperzych. B³ona taka zapewne wystêpowa³a tak¿e pomiêdzy ramieniem i koñczyn± tyln±. £±cznie dawa³o to spor± powierzchniê no¶n± i umo¿liwia³o lot ¶lizgowy, podobnie jak u wspó³czesnych wiewiórek lataj±cych, lotokotów czy nogolotek (lataj±cych ¿ab). Protodraco nie móg³ zapewne aktywnie poruszaæ skrzyd³ami w czasie lotu lub ruchy te by³y nieznaczne, o czym ¶wiadcz± s³abe przyczepy miê¶niowe na ko¶ciach miednicy. Ostatnie krêgi wyd³u¿onego ogona by³y zro¶niête i pokryte rogow± pochewk±. Tworzy³a tu ona pionowy p³atek spe³niaj±cy podczas lotu, podobnie jak u ramforynchów (Rhamphorhynchoidea), funkcjê steru. Przypuszcza siê tak¿e, ¿e Protodraco by³ pokryty futrem, co jednocze¶nie wskazywa³oby na jego sta³ocieplno¶æ. Zwierzê to stanowi niew±tpliwie ogniwo po¶rednie pomiêdzy prasmokami z grupy Armocaudia i w³a¶ciwymi smokami lataj±cymi tworz±cymi podrz±d Pterodracida.
Ryc. 4. Protodraco alipes
Oddzieli³y siê one od Alipedia przypuszczalnie na prze³omie jury i kredy i przetrwa³y do dzi¶, w zasadzie nie wykazuj±c, w trakcie swego rozwoju, wiêkszych zmian morfologicznych. Stosunkowo czêste, choæ w wiêkszo¶ci fragmentaryczne, szcz±tki pochodz±ce z pó¼nej kredy i trzeciorzêdu wskazuj±, ¿e by³y to zwierzêta raczej niewielkich rozmiarów (od wielko¶ci wróbla do ³abêdzia).
Typowym przedstawicielem jest Pterodraco agilis (ryc. 5) z osadów plioceñskich Iranu . Zwierzê wielko¶ci myszo³owa pokryte by³o przypuszczalnie gêstym futrem. Silnie rozbudowane przyczepy miê¶niowe ¶wiadcz± o doskonale rozwiniêtej umiejêtno¶ci lotu, a okaza³e pazury i mocny dziób ukazuj± nam Pterodraco jako wysoko wyspecjalizowanego drapie¿nika.
Ryc. 5. Pterodraco agilis
Och³adzanie siê klimatu na pocz±tku plejstocenu spowodowa³o stopniowe zwiêkszanie rozmiarów smoków lataj±cych. Najwiêkszy osobnik, którego szcz±tki datowane na interglacja³ Riss-Würm znaleziono w pobli¿u miejscowo¶ci Boklagre w Alpach Zachodnich, musia³, wed³ug obliczeñ naukowców, mieæ ponad 150 kg i najprawdopodobniej nie potrafi³ lataæ. Nale¿a³ on ju¿ do rodzaju Alidraco, do którego zaliczane s± równie¿ wspó³czesne smoki lataj±ce. Pierwsze nie budz±ce w±tpliwo¶ci szcz±tki wspó³czesnych smoków lataj±cych Alidraco verus odkryto na stanowisku Shahrak w pó³nocnym Iranie i datowano na 12 000 lat p.n.e.. Znaleziono tu ¿uchwê, kilka krêgów szyjnych i ogonowych oraz nieliczne ko¶ci koñczyny przedniej. Pó¼niejsze szcz±tki spotykane s± na obszarach górskich Europy i Bliskiego Wschodu, jednak, z uwagi na panuj±ce tu warunki zdecydowanie nie sprzyjaj±ce fosylizacji, skamienia³o¶ci smoków s± bardzo nieliczne i fragmentaryczne. Z tego te¿ powodu bywaj± one czêsto b³êdnie identyfikowane (na przyk³ad jako ko¶ci sêpów, a nawet muflonów).
Ryc. 6. Cervopardus morosus
Przodków smoków b³otnych równie¿ nale¿y szukaæ w¶ród pancernoogonowych Armocaudia, jednak ich ewolucja posz³a zupe³nie innym torem ni¿ w przypadku form lataj±cych. W toku filogenezy ca³ej tej grupy zaznacza siê wyra¼na tendencja do tworzenia silnego opancerzenia cia³a poprzez rozwój ³usek i tarczek kostnych (zw³aszcza na grzbiecie). Skrajnym przypadkiem jest tutaj Cervopardus morosus (ryc. 6), u którego kostne wyrostki na grzbiecie i g³owie prezentowa³y siê wyj±tkowo okazale . Jednocze¶nie zwierzê to by³o, jak siê przypuszcza, sprawnym drapie¿nikiem i trudno ustaliæ, jak± rolê adaptacyjn± mog³y odgrywaæ tego typu groteskowe naro¶la . Cervopardus ¿y³ prawdopodobnie we wczesnej kredzie na obszarze zachodniej Afryki. Pó¼niejsi przedstawiciele linii rozwojowej smoków pancernych nie mogli ju¿ siê pochwaliæ takimi "ozdobami". Ich rozwój przebiega³ przypuszczalnie na kontynencie afrykañskim, sk±d dopiero w pó¼nym trzeciorzêdzie przedosta³y siê do Eurazji oraz na Archipelag Malajski. Na tych obszarach smoki b³otne wytworzy³y dwie wyra¼nie odrêbne formy morfologiczne: wschodni± o krótkich ³apach i wyd³u¿onym tu³owiu i zachodni± charakteryzuj±c± siê bardziej zwart± budow± i masywniejszym pancerzem. Równie¿ usposobienie obu tych grup jest odmienne; podczas gdy smoki wschodnie s± z natury ³agodne, ich zachodni kuzyni odznaczaj± siê znacznie wiêksz± agresywno¶ci±.
Drzewo filogenetyczne smoków
Ró¿nice charakteru zwierz±t nie pozosta³y oczywi¶cie bez wp³ywu na nasz stosunek do nich. Na Dalekim Wschodzie smoki zawsze otaczane by³y wielk± czci±, a nawet uwa¿ane za bóstwa (najczê¶ciej zwi±zane z ¿ywio³em wodnym, np. personifikacje deszczu, ¼róde³ czy rzek). W Europie za¶ i na Bliskim Wschodzie ludzie traktowali je wyra¼nie ambiwalentnie. Z jednej strony, sk³adano im ofiary jako bóstwom p³odno¶ci i urodzaju (g³ównie w czasach przedchrze¶cijañskich), z drugiej, bywa³y obiektem polowañ. Szczególnie w ¶redniowieczu têpienie smoków przybra³o masowy charakter, kiedy to ka¿dy szanuj±cy siê rycerz stawia³ sobie za punkt honoru zabicie smoka w bezpo¶rednim starciu. Dodatkowo chrze¶cijañstwo upatrywa³o w smokach uciele¶nienie szatana i wrêcz propagowa³o ich zabijanie .
Smoki w ci±gu ca³ej swojej filogenezy by³y zawsze grup± o charakterze marginalnym, stoj±c± jakby na uboczu g³ównych przemian ewolucyjnych. Mimo do¶æ rozleg³ego obszaru wystêpowania nigdy nie by³y zbyt liczne, co prawdopodobnie jest wynikiem du¿ych wymagañ siedliskowych oraz silnego przywi±zania do charakterystycznych dla siebie biotopów (ramka wy¿ej), jak te¿ faktu, ¿e smoki jako zdeklarowani terytoriali¶ci s± szczególnie nara¿one na wszelkie zak³ócenia pierwotnej równowagi ekologicznej.
Masowa eksterminacja smoków przy wspó³udziale innych czynników, takich jak rozwój populacji ludzkiej i wynikaj±ce z tego niszczenie naturalnych ¶rodowisk, doprowadzi³a do tego, ¿e obecnie wszystkie trzy gatunki zosta³y zdziesi±tkowane. Niestety, coraz bardziej realna staje siê gro¼ba ca³kowitego wyginiêcia tych zwierz±t, tym bardziej ¿e przy obecnym zagêszczeniu i wyspowym charakterze populacji smoki maj± coraz wiêksze problemy ze znalezieniem partnera. Wynika z tego, ¿e je¶li nie zostanie jak najszybciej wprowadzona ¶cis³a ochrona wszystkich gatunków smoków, ju¿ nied³ugo bêdzie je mo¿na podziwiaæ jedynie na starych ilustracjach. I tak smoki stan± siê rzeczywi¶cie zwierzêtami wy³±cznie mitycznymi.
JACEK BALERSTET
M. P³aksa, Smok wawelski i gatunki pokrewne w ¶wietle badañ. Wszech¶wiat, t. 93, nr 4/1992.
W.G. Kenntnis, A New Treasure of China Ancient Reptiles. Investigation Worldwide No. 2/1994.
S. Loutish, K. Candid, Problems in Dragons Classification. Contrivances and Fandangle, 1995.
A. Divertiren: Les caracteres de la forme antique du dragon volant. "Archives des Fables", 18/4, 1993.
E. Islay, J. Morcone, Persia  the dragon cradle. "VFH News Journal" 4/II, 1994.
E. Islay, J. Morcone, op.cit.
S. Loutish, K. Candid, op.cit.
Wed³ug najnowszych doniesieñ, by³ on raczej zwierzêciem padlino¿ernym i stosunkowo powolnym, co w pewnym zakresie t³umaczy obecno¶æ tak silnie rozbudowanych elementów biernej ochrony (przyp. red.).
Doliczy³em siê 14 ¶wiêtych, którzy pokonali smoka, nie licz±c starotestamentowych proroków i archanio³a Micha³a, który pokona go dopiero przy koñcu ¶wiata (paruzji).
Mgr JACEK BALERSTET jest biologiem specjalizuj±cym siê w badaniu eudracidii.
SYSTEMATYKA WSPÓ£CZESNYCH SMOKÓW
Gromada: Gady (Reptilia).
Podgromada: Gady naczelne (Archosauria).
Rz±d: Smoki w³a¶ciwe (Eudracidia).
Podrz±d: Smoki w³a¶ciwe nielataj±ce
(= smoki pancerne)(Cataphractia).
Rodzina: Smoki b³otne (Uligodracidae)  silnie opancerzone, bezskrzyd³e, zêby wykazuj± pewien stopieñ zró¿nicowania, wystêpowanie ograniczone do ¶rodowisk wodnych i b³otnych, samice w niewielkim stopniu opiekuj± siê jajami i m³odymi.
Gatunek: Smok zachodni (bagienny) (Eudraco armifer)  pierwotny zasiêg wystêpowania obejmowa³ ca³± Europê Zachodni± i ¦rodkow± (od Irlandii po Ukrainê) oraz pó³nocn± Afrykê, obecnie spotykany bardzo rzadko w Szkocji i w pó³nocnej Francji; wystêpuje na mokrad³ach, bagnach i torfowiskach, nie kopie nor.
Gatunek: Smok wschodni (rzeczny) (Oridraco fluviatilis)  stosunkowo liczniejszy od smoka zachodniego, spotykany od Korei po Indonezjê (kiedy¶ równie¿ w Japonii, ale tu zosta³ wytêpiony), preferuje brzegi rzek, starorzecza, czasami wybrze¿a morskie, nory kopie sprawnie i chêtnie w nich przebywa.
Podrz±d: Smoki w³a¶ciwe lataj±ce
(= smoki skrzydlate)(Pterodracida).
Rodzina: Alidracidae  bezzêbne (maj± dzioby), sta³ocieplne, samica wysiaduje jajka i opiekuje siê m³odymi.
Gatunek: W³a¶ciwy smok lataj±cy (Alidraco verus)  pierwotnie wystêpowa³ na wszystkich obszarach górskich Europy ¦rodkowej i Bliskiego Wschodu. Obecnie mo¿na go spotkaæ jedynie sporadycznie we wschodnich Pirenejach, po³udniowych Karpatach i Rodopach (podobno by³ widziany w Bieszczadach i w okolicach Krakowa). Gniazda buduje w jaskiniach, samica wysiaduje jaja oraz opiekuje siê m³odymi.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE SMOKÓW
Do najwa¿niejszych cech wyró¿niaj±cych smoki spo¶ród innych wspó³czesnych gadów zaliczamy:
obecno¶æ zamkniêtych puszek s³uchowych utworzonych przez rozwiniête ko¶ci kwadratowe,
obecno¶æ dwóch kostek s³uchowych w uchu ¶rodkowym  kolumienki/strzemi±czka (columella) i przedstrzemi±czka (extracolumella),
wystêpowanie zewnêtrznej ma³¿owiny usznej,
obecno¶æ pochewki rogowej otaczaj±cej zro¶niête koñcowe krêgi ogonowe,
sta³ocieplno¶æ, choæ u smoków b³otnych jest ona do¶æ prymitywna i funkcjonuje w ograniczonym zakresie,
w ró¿nym stopniu rozwiniêt± okrywê w³osow± (obok ³usek),
obecno¶æ ca³kowitej przegrody w komorze serca.
aktualny numer Wiedzy i ¯ycia
numery archiwlne
¬ród³o: Artyku³ ukaza³ siê w kwietniowym
numerze Wiedzy i ¯ycia z 1998 r.
[za³±cznik usuniêty przez administratora]
