Zwoje z nad Morza Martwego

Wielka zagadka Miedzianego Zwoju z Qumran

WÂśrĂłd wzbudzajÂących kontrowersje ZwojĂłw znad Morza Martwego znajdowaÂł siĂŞ jeden, ktĂłry wykonano z miedzi. Jego twĂłrcom zaleÂżaÂło widocznie, aby treÂści w nim zawarte przetrwaÂły wieki. Jak siĂŞ okazaÂło, byÂło to coÂś w rodzaju mapy skarbĂłw, opisujÂącej miejsce ukrycia... 43 ton zÂłota i 23 ton srebra. WyglÂądaÂło na to, ze ktoÂś z osady ascetĂłw w Qumran dysponowaÂł tajemnicÂą bliskowschodniego odpowiednika El-Dorado. Gdy w 1952 r. odkryto zwĂłj, wielu zaczĂŞÂło myÂśleĂŚ o znalezieniu skarbĂłw, ale sprawa, jak to zwykle bywa, nie okazaÂła siĂŞ byĂŚ tak prosta…
____________________
Philip Coppens

W 1947 roku w jaskiniach poÂłoÂżonych wzdÂłuÂż wybrzeÂża Morza Martwego odkryto liczne rĂŞkopisy, ktĂłre do historii przeszÂły jako Zwoje z Qumran. Do dziÂś stanowiÂą one ÂźrĂłdÂło naukowych kontrowersji. Tylko dlaczego? Najprawdopodobniej przyczynÂą jest to, Âże ich odczytanie pozwoliÂło na spojrzenie z zupeÂłnie innego punktu widzenia na poczÂątki chrzeÂścijaĂąstwa oraz judaizmu w czasach Chrystusa. Eksperci wierzyli, Âże w tym czasie w pobliskim Qumran ÂżyÂła spoÂłecznoÂśĂŚ esseĂączykĂłw, ktĂłra byÂła grupÂą, z ktĂłrej wywodziÂł siĂŞ Jan Chrzciciel a moÂże i Jezus. DziÂś nie ÂłÂączy siĂŞ jednak esseĂączykĂłw z jego postaciÂą, choĂŚ wciÂąÂż istniejÂą pewne domniemania w stosunku do Jana Chrzciciela, gdyÂż spoÂłecznoÂśĂŚ z Qumran sÂłynĂŞÂła z ascetycznego trybu Âżycia.

UjmujÂąc rzecz dokÂładniej, ekspertom udaÂło siĂŞ zidentyfikowaĂŚ szczÂątki ok. 825 z 870 zwojĂłw znalezionych niedaleko Qumran, a wiele z nich zawieraÂło w sobie cenne informacje. Dla przykÂładu, przed 1947 rokiem najstarszy tekst ze Starego Testamentu pochodziÂł z ok. IX wiek n.e. Zwoje z Qumran sprawiÂły, Âże trzeba byÂło nieco zmieniĂŚ te szacunki, bowiem czÂłonkowie wspĂłlnoty ÂżyjÂącej w tym miejscu zbierali pisma od kilku wiekĂłw przed naszÂą erÂą, a zakoĂączyli tego ok. 68 r. n.e. To tak, jakby w paleontologii odnaleziono nagle Âżywego dinozaura i wszystkie wnioski pÂłynÂące z badania koÂści okazaÂłyby siĂŞ nic nie warte. PoczÂątkowo na Zwoje znad Morza Martwego natrafiali miejscowi pasterze, zaÂś kiedyÂś jeden z nich dotarÂł do Betlejem z nadziejÂą sprzedania znaleziska. PoczÂątkowo nie spotkaÂł siĂŞ z wiĂŞkszym zainteresowaniem, potem zaÂś zaoferowano mu za okaz rĂłwnowartoÂśĂŚ dzisiejszych 30 USD. Kiedy jednak zwoje trafiÂły na rynek antykwaryczny, zwrĂłciÂły uwagĂŞ naukowcĂłw, ktĂłrzy pragnĂŞli dowiedzieĂŚ siĂŞ czegoÂś na temat ich pochodzenia.
Jaskinia nr 4, w ktĂłrej odnaleziono ok. 40000 fragmentĂłw staroÂżytnych zwojĂłw.

Do 1952 roku groty, w ktĂłrych znaleziono zwoje staÂły siĂŞ miejscem prac grup naukowcĂłw reprezentujÂących rĂłÂżnego rodzaju instytucje. WewnÂątrz tzw. „Groty nr 3”, ktĂłrÂą odkryto 14 marca 1952 roku, natrafiono jednak na okaz bardziej tajemniczy niÂż pozostaÂłe. Po odkryciu miedzianego zwoju metal, z ktĂłrego byÂło on stworzony byÂł silnie skorodowany i nie daÂło siĂŞ go rozwinÂąĂŚ. ByÂło to nie lada wyzwanie dla tych, ktĂłrzy chcieli siĂŞ dowiedzieĂŚ, co na nim zapisano. WydawaÂł siĂŞ on byĂŚ bowiem unikatem wÂśrĂłd innych znalezisk z Qumran. Ostatecznie John Allegro z Oxford University zdoÂłaÂł przekonaĂŚ innych naukowcĂłw, aby znalezisko zabraĂŚ do Anglii, gdzie H. Wright Baker z Manchester University delikatnie pociÂąÂł je na 23 paski. Kiedy Allegro zaczÂąÂł odczytywaĂŚ zwĂłj, natrafiÂł na Âślad nowej tajemnicy.

Po rozczÂłonkowaniu okazaÂło siĂŞ, Âże pierwotnie miedziany zwĂłj mierzyÂł ok. 30 cm. szerokoÂści i ok. 2.5 m. dÂługoÂści. Allegro oczytaÂł jego zawartoÂśĂŚ, a nastĂŞpnie przeÂłoÂżyÂł na jĂŞzyk angielski. OkazaÂło siĂŞ, Âże ZwĂłj zawiera listĂŞ 64 miejsc, ktĂłre spisano w dwĂłch kolumnach. W kaÂżdym z nich ukryty byÂł skarb. PojawiÂły siĂŞ takÂże wskazĂłwki, w ktĂłrym miejscu odnaleÂźĂŚ moÂżna duÂże iloÂści zÂłota i srebra, a takÂże innych cennych przedmiotĂłw, w tym klejnotĂłw, pachnideÂł i olejkĂłw. OznaczaÂło to, Âże tematyka zwoju odbiegaÂła znacznie od spraw religijnych i w przeciwieĂąstwie do innych znalezisk znad Morza Martwego tzw. Miedziany ZwĂłj okazaÂł siĂŞ byĂŚ czymÂś w rodzaju mapy skarbĂłw. To sprawiaÂło, Âże byÂł jeszcze bardziej tajemniczy, bowiem wÂśrĂłd i tak kontrowersyjnych ZwojĂłw z Qumran byÂł on niczym schwytany w rĂŞkĂŞ gorÂący kamieĂą.

Od czasu jego odkrycia wielu autorĂłw wykorzystaÂło go (a czasem naduÂżyÂło) do poparcia swoich teorii, zarĂłwno naukowych, jak i laickich. Dla przykÂładu, Christopher Knight i Robert Lomas w ksiÂąÂżce pt. „Second Messiah” („Drugi Mesjasz”) skupili siĂŞ na metalowym zwoju twierdzÂąc, Âże pod wielkÂą ÂświÂątyniÂą w Jerozolimie zgromadzono co najmniej 24 takie (mimo, Âże zwĂłj oryginalnie nie zawieraÂł wskazĂłwek nt. ukrycia pozostaÂłych i co wiĂŞcej, Âżadne z miejsc, gdzie ukryte miaÂły byĂŚ skarby nie wymieniaÂło ÂświÂątyni).

SÂłowo o skarbie prĂŞdzej czy pĂłÂźniej musiaÂło zwrĂłciĂŚ uwagĂŞ poszukiwaczy.

Oficjalne tÂłumaczenie zwoju zlecone zostaÂło o. JĂłzefowi Milikowi, polskiemu bibliÂście i orientaliÂście. Allegro nie byÂł jednak zadowolony z powolnych prac nad Zwojami z Qumran. Przez wiele lat Allegro chciaÂł opublikowaĂŚ swe wÂłasne tÂłumaczenie, wyprzedzajÂące oficjalnÂą wersjĂŞ, ale nie pozwalali mu na to przeÂłoÂżeni obawiajÂąc siĂŞ, Âże znajomoÂśĂŚ zawartoÂści Miedzianego Zwoju pociÂągnÂąĂŚ moÂże za sobÂą szereg ekspedycji poszukiwaczy skarbĂłw, ktĂłrzy zakÂłĂłciĂŚ mogÂą prace wykopaliskowe. Mieli oczywiÂście racjĂŞ, bowiem nawet sam Allegro w grudniu 1959 i marcu 1960 roku zorganizowaÂł dwie wyprawy do Jordanii, gdzie spodziewaÂł siĂŞ znaleÂźĂŚ ktĂłreÂś z opisanych skarbĂłw. Jednak na prĂłÂżno.

W 1960 r. Allegro zÂłamaÂł protokĂłÂł i opublikowaÂł „Skarb Miedzianego Zwoju”. Jego zwierzchnicy, Rolan de Vaux i o. Milik stwierdzili jednak, Âże tÂłumaczenie zawiera wady. Co wiĂŞcej, twierdzili, Âże miejsca, w ktĂłrych zostaÂło rzekomo skryte zÂłoto zostaÂły wymyÂślone przez Allegro i od tego czasu jego autorytet w Âśrodowisku naukowym znacznie spadÂł.

W 1962 r. pojawiÂło siĂŞ ostateczne tÂłumaczenie, a z nim nieco dodatkowych informacji. OkazaÂło siĂŞ, Âże sam miedziany zwĂłj powstaÂł miĂŞdzy 50 a 100 r. n.e. Pismo przypominaÂło nieco dialekt misznaicki, ale zawieraÂło teÂż wpÂływy greki. Litery umieszczono na zwoju przy pomocy dÂłuta, a trud, jaki zadali sobie jego twĂłrcy ÂświadczyÂł, Âże byÂł to wielce waÂżny dokument. WybĂłr miedzi jako materiaÂłu ÂświadczyÂł o tym, Âże zwĂłj miaÂł przetrwaĂŚ wiele lat. Ktokolwiek byÂł jego autorem, stworzyÂł mapĂŞ skarbĂłw.

Jednak pojawiÂły siĂŞ komplikacje i problemy. Jasne byÂło tylko, Âże skarby ukryto w 64 miejscach, ale pojawiÂły siĂŞ wÂątpliwoÂści, co do tego, jakie byÂły to iloÂści. UwaÂżano, Âże w regionie ukryto ok. 43 ton zÂłota i 23 tony srebra, co posiada oczywiÂście gigantycznÂą wartoÂśĂŚ. Nie dziwi zatem, Âże zawartoÂśĂŚ zwoju staÂła siĂŞ obsesjÂą wielu poszukiwaczy zÂłota.

ByÂła to iloÂśĂŚ oczywiÂście olbrzymia, jeÂśli nie niewyobraÂżalna i zastanawiaÂło, jak nieliczna wspĂłlnota ascetĂłw znad Morza Martwego mogÂła wejÂśĂŚ w jego posiadanie. SprawiÂło to nawet, Âże zaczĂŞto wÂątpiĂŚ w realnoÂśĂŚ skarbu.
Miedziany ZwĂłj z Qumran przed rozwiniĂŞciem

PoniewaÂż starano siĂŞ rĂłwnieÂż ustaliĂŚ miejsce, z ktĂłrego pochodzi skarb, pojawiÂły siĂŞ hipotezy, Âże mĂłgÂł naleÂżeĂŚ do Drugiej ÂŚwiÂątyni w Jerozolimie, ktĂłrÂą Rzymianie zniszczyli w roku 70 n.e. Mniej wiĂŞcej w tym samym okresie nastÂąpiÂł zmierzch wspĂłlnoty z Qumran, co sprawiÂło, Âże poÂłÂączono ze sobÂą te dwie sprawy.

John Allegro pisaÂł: „Miedziany zwĂłj i jego kopia (albo kopie) miaÂły za zadanie poinformowaĂŚ tych, ktĂłrzy przetrwali toczÂącÂą siĂŞ wĂłwczas wojnĂŞ, gdzie znajdujÂą siĂŞ ukryte Âśrodki. JeÂśli jednak miaÂły zostaĂŚ znalezione, to nie wolno byÂło ich bezczeÂściĂŚ. StanowiÂł on takÂże rodzaj przewodnika wskazujÂącego miejsce ukrycia skarbĂłw, ktĂłre wykorzystaĂŚ moÂżna byÂło na cele wojenne.”

Naukowcy doszli zatem do wniosku, Âże czÂłonkowie lokalnej spoÂłecznoÂści ukryli skarby przez zburzeniem ÂświÂątyni. ZauwaÂżajÂą jednak, Âże rzymski ÂŁuk Tytusa, ktĂłry upamiĂŞtnia zdobycie Jerozolimy, zawiera scenĂŞ rabowania z niej skarbĂłw. PojawiÂł siĂŞ jednak argument mĂłwiÂący, Âże specjalnie pozostawiono w niej nieco kosztownoÂści, ktĂłrymi zaspokoiĂŚ mieli siĂŞ Rzymianie, jednak wiĂŞkszoÂśĂŚ schowano, a miejsca zapisano na zwoju, ktĂłry potem ukryto nad Morzem Martwym, aby mogÂły na ich Âślad trafiĂŚ przyszÂłe pokolenia. Pojawia siĂŞ oczywiÂście wiele wariacji tej teorii. Dr Norman Golb sugeruje, Âże skarb skryli w Qumran ÂświÂątynni sÂłudzy, zaÂś sama lokalna spoÂłecznoÂśĂŚ nie miaÂła z nim wiele do czynienia, choĂŚ ostatecznie w jakiÂś sposĂłb zwĂłj znalazÂł siĂŞ on u niej.

OczywiÂście w celu znalezienia skarbĂłw opisanych w Miedzianym Zwoju wyruszyÂło wiele ekspedycji, jednak wiĂŞkszoÂśĂŚ z nich borykaÂła siĂŞ z problemami. Co bowiem, jeÂśli w poszukiwaniu zÂłota kopaĂŚ naleÂży w „jaskini poÂłoÂżonej obok fontanny domu naleÂżÂącego do Hakkoza”, gdzie znajdowaÂły siĂŞ cztery sztabki zÂłota? NaleÂżaÂło wiĂŞc zlokalizowaĂŚ Hakkoza i dom, choĂŚ istniejÂą teÂż Âłatwiejsze przykÂłady. „W ruinach, ktĂłre znajdujÂą siĂŞ w dolinie Akor, pod schodami prowadzÂącymi na wschĂłd […] znajduje siĂŞ skrzynia i naczynia waÂżÂące siedemnaÂście talentĂłw”. Akor lub Achor, to dolina niedaleko Jerycha. Niestety antyczne ÂźrĂłdÂła nie mĂłwiÂą nam, gdzie ona leÂży – na pĂłÂłnoc, czy poÂłudnie od miasta. Te dwa przykÂłady naleÂży pomnoÂżyĂŚ nastĂŞpnie przez 32 i dopiero wtedy bĂŞdzie widoczna peÂłna skala problemu.

Wnioski wyciÂągniĂŞte z lektury wskazywaÂły, Âże ktokolwiek byÂł adresatem tego dokumentu, musiaÂł dobrze znaĂŚ miejsca, w ktĂłrych ukryto skarb. Zaraz oczywiÂście pojawia siĂŞ problem dotyczÂący tego, czy rzeczywiÂście zwĂłj miaÂł przetrwaĂŚ tak dÂługi okres, skoro dla postronnych pozostawaÂł wÂłaÂściwie bez wartoÂści. PojawiÂła siĂŞ koncepcja mĂłwiÂąca, Âże planowano go odkryĂŚ w najbliÂższej przyszÂłoÂści i to byĂŚ moÂże dlatego szczegĂłÂły dotyczÂące miejsca ukrycia kosztownoÂści nie zawierajÂą wiĂŞkszej iloÂści detali.

JeÂśli skarby pochodziÂły ze ÂŚwiÂątyni, to byĂŚ moÂże miaÂły one byĂŚ zwrĂłcone potem kapÂłanom? Zdaje siĂŞ za tym przemawiaĂŚ fakt, Âże rodzina Hakkoz byÂła zwiÂązana z odbudowÂą ÂświÂątyni i umieszczenie jej na liÂście wskazuje na ÂświÂątynne powiÂązania. CaÂły sens znika jednak, gdy dochodzimy do koĂąca, a wiĂŞc odkrycia zwoju w grocie niedaleko Morza Martwego.

ZawartoÂśĂŚ zwoju rĂłwnieÂż stanowi powaÂżny problem. IloÂśĂŚ zÂłota i srebra w nim wymienionego wydaje siĂŞ bowiem ogromna w porĂłwnaniu z tym, co udaÂło siĂŞ przetopiĂŚ naszym przodkom w przeszÂłoÂści. Suma wydobycia zÂłota w Starym ÂŚwiecie do ok. I wieku n.e. szacowana jest na ok. 160 ton, co wskazuje, Âże zawartoÂśĂŚ zwoju opisuje jednÂą-czwartÂą caÂłkowitej jego iloÂści. Podobnie jest ze srebrem, przy czym chodzi tu o jednÂą-trzeciÂą caÂłego wydobycia. Jest zatem nieprawdopodobne, aby wspĂłlnota z Qumran zgromadziÂła takÂą iloÂśĂŚ dĂłbr. MoÂżna pokusiĂŚ siĂŞ nawet o stwierdzenie, Âże niemoÂżliwe byÂło skomasowanie takiej iloÂści metali w jednym rĂŞku.

UporaĂŚ z tym problemem postanowiÂł siĂŞ brytyjski metalurg, Robert Feather, ktĂłry stwierdziÂł, Âże jednostki miary na Miedzianym Zwoju pochodziÂły z Egiptu. TradycyjnÂą biblijnÂą jednostkÂą miary jest talent odpowiadajÂący ok. 35 kg. StaroÂżytni Egipcjanie wypracowali jednak inny system sÂłuÂżÂący stosowany do cennych metali, w tym miedzi, zÂłota i srebra. Jeden gedet odpowiadaÂł 9-10 gramom, co po przeliczeniu wskazuje, Âże na zwoju wymieniono nie 43 tony a ok. 26 kg zÂłota i 14 kg srebra – znacznie mniej, ale i tak sporo.

Problemem pozostaje to, dlaczego twĂłrcy zwoju wciÂąÂż wykorzystywali egipskie miary, skoro zarzucono je ok. 500 r. p.n.e. Jednak wedÂług Feathera, Miedziany ZwĂłj datowany na okres od 150 r. p.n.e do 70 r. n.e. mĂłgÂł byĂŚ kopiÂą starszego dokumentu. John Elwolde zauwaÂżyÂł, Âże znajdujÂą siĂŞ w nim fragmenty odpowiadajÂące jĂŞzykowi uÂżywanemu w okresie, kiedy egipskie miary byÂły nadal stosowane.

Co wiĂŞcej, zwĂłj powstaÂł z bardzo czystej miedzi zawierajÂącej Âśladowe elementy cyny, Âżelaza i arszeniku, niemal identyczne pod wzglĂŞdem chemicznym z miedzianymi przedmiotami uÂżywanymi w Egipcie za czasĂłw XVIII dynastii. Feather jest przekonany, Âże miedÂź, ktĂłrÂą wykorzystano do stworzenia Zwoju pochodzi z Egiptu i przypomina tÂą produkowanÂą za Ramzesa III. W jakiÂś jednak dotÂąd niewyjaÂśniony sposĂłb, na wiele wiekĂłw po zarzuceniu przez Egipcjan zarĂłwno systemu miar, jak i wykorzystywania miedzi do pisania, ktoÂś w okresie miedzy 150 r. p.n.e. a 70 n.e. znalazÂł lub odtworzyÂł zwĂłj miedzi, dostosowaÂł go do odpowiedniego formatu, a nastĂŞpnie umieÂściÂł na nim cenne (i to dosÂłownie) informacje. Ktokolwiek to uczyniÂł, musiaÂł doÂłoÂżyĂŚ wielu staraĂą, co jedynie podkreÂśla, jak waÂżne byÂło to przedsiĂŞwziĂŞcie.

Miedziany ZwĂłj z Qumran w kawaÂłkach

GÂłĂłwne pytanie zwiÂązane z problemem Miedzianego Zwoju jest doÂśĂŚ proste i wszyscy myÂślÂą o nim od poczÂątku. Gdzie szukaĂŚ i gdzie tak naprawĂŞ ukryto skarby. John Allegro wskazaÂł na cztery moÂżliwe rejony, przy czym jednym byÂł obszar samego Morza Martwego, gdzie znaleziono zwoje. Drugim byÂła stoÂłeczna Jerozolima z licznymi ÂświÂątyniami i innymi miejscami, gdzie moÂżna byÂło coÂś ukryĂŚ. Trzecim miejscem byÂło Jerycho, zaÂś czwartym GĂłra Gerizim – miejsce ÂświĂŞte dla Samarytan, wedÂług ktĂłrych to wÂłaÂśnie je wybraÂł Jahwe. JednakÂże w wymienionych miejscach nigdy nie natrafiono oficjalnie na coÂś, co mogÂłoby odpowiadaĂŚ opisanym w zwoju skarbom. Czy zatem wszystko, co zostaÂło na nim spisane, przepadÂło na wieki? ByĂŚ moÂże nie.

Robert Feather byÂł nie tylko zwolennikiem egipskiego Âśladu w historii Zwoju, ale uznaÂł on nawet, Âże miejsca, ktĂłre wymienia rĂłwnieÂż leÂżÂą nad Nilem. Niestety, kraj ten jest duÂżo wiĂŞkszy od Izraela, co sprawia, Âże poszukiwania byÂłyby jeszcze trudniejsze. Feather zasugerowaÂł jednak scenariusz, w ktĂłrym skarb zostaÂł ostatecznie odkryty.

ZwrĂłciÂł on uwagĂŞ na krĂłtki, ale doÂśĂŚ gwaÂłtowny okres rzÂądĂłw Echnatona, ktĂłry wÂładaÂł krajem przez 17 lat w drugiej poÂłowie XIV w. p.n.e. Kojarzony jest on gÂłĂłwnie z porzuceniem starych wierzeĂą i zastÂąpieniem ich nowym bĂłstwem, Atonem, w wyniku czego powstaÂła monoteistyczna religia. RĂłÂżni naukowcy, w tym Zygmunt Freud, zwrĂłcili uwagĂŞ na zwiÂązki miĂŞdzy monoteistycznymi tendencjami Echnatona a poczÂątkami religii Âżydowskiej, bowiem MojÂżesz wezwaÂł „swĂłj lud”, ktĂłry wierzyÂł w jednego Boga, aby opuÂściÂł kraj Egipcjan.

Echnaton zbudowaÂł dla kraju nowÂą stolicĂŞ, ktĂłra dziÂś pogrzebana jest pod piaskami kilku wiosek poÂłoÂżonych na pustyni, w tym m.in. Tel El-Amarny. Wykopaliska rozpoczĂŞÂły siĂŞ tam doÂśĂŚ pĂłÂźno i nie miaÂły juÂż takiego oddÂźwiĂŞku jak prace z piramidami czy kompleksami ÂświÂątynnymi. Wyprawa Niemieckiego Towarzystwa Orientalistycznego, ktĂłrej przewodziÂł Ludwig Borchardt, pracowaÂła tam od 1907 do 1914 roku, odkrywajÂąc m.in. sÂłynne popiersie Nefretete znajdujÂące siĂŞ dziÂś w berliĂąskim muzeum. Po I Wojnie ÂŚwiatowej prace prowadziÂło tam Egipskie Towarzystwo Badawcze, ktĂłre dokonaÂło odkryĂŚ mogÂących wiÂązaĂŚ siĂŞ z Miedzianym Zwojem.
Miedziany ZwĂłj przechowywany jest w muzeum w Ammanie

W 1926 roku grupa po przewodnictwem dr Henriego Frankforta odnalazÂła pojemnik z 23 sztabami zÂłota (w sumie ok. 4 kg), obok ktĂłrego znajdowaÂły siĂŞ inne cenne przedmioty, jak i wlewki ÂświadczÂące, Âże materiaÂł szykowano do przetopienia. Feather byÂł pewny, Âże byÂły to wlewki wspomniane w Miedzianym Zwoju.

Przedtem nikt raczej nie sugerowaÂł, Âże skarb opisany na zwoju mĂłgÂł zostaĂŚ odkryty zanim znaleziono jego samego. Feather twierdziÂł jeszcze, Âże mieszkaĂący wsi El-Hagg Qandil odkryli zÂłoto, ktĂłrego iloÂśĂŚ odpowiadaÂła temu, co zapisano na zwoju z Qumran. Te wszystkie szczegĂłÂły wedÂług niego, nie mogÂą byĂŚ zbiegiem okolicznoÂści.

Martha Bell stwierdziÂła, Âże to, co odkryÂł dr Frankfort naleÂżeĂŚ musiaÂło do zÂłotnika, jednak z racji tego, Âże na skarb natrafiono w dzielnicy „biedoty”, w ktĂłrej brak byÂło Âśladu jakichkolwiek zakÂładĂłw, „znalezione przedmioty mogÂły pochodziĂŚ z rabunku”.

MĂłwiÂąc krĂłtko, moÂżemy mieĂŚ do czynienia z czymÂś, co dokÂładnie odpowiada szczegĂłÂłom umieszczonym na problematycznym zwoju. ByĂŚ moÂże zatem jego tajemnica rozwiÂązaÂła siĂŞ jeszcze zanim wywoÂłaÂł on dwudziestowieczny skandal. DziÂś znalezisko Frankforta przechowywane jest w kairskim muzeum. I lepiej, Âżeby nie oglÂądaÂł go Âżaden Âłowca skarbĂłw.

http://www.wykop.pl/ramka/450577/miedziany-zwoj-czyli-mapa-skarbow-z-qumran/

	Witamy, Gość. Zaloguj się lub zarejestruj.	Kwiecień 07, 2025, 15:21:47
		Zaloguj się podając nazwę użytkownika, hasło i długość sesji

	Autor	Wątek: Zwoje z nad Morza Martwego (Przeczytany 6198 razy)
0 użytkowników i 1 Gość przegląda ten wątek.